KLAUDIUSZ PTOLEMEUSZ - TETRABIBLOS

Tetrabiblos - Czteroksiąg

Wprowadzenie do Księgi Pierwszej

Księga Pierwsza

1. Wprowadzenie.

Ze wszystkich sposobów przepowiadania za pomocą astronomii, dwa są najważniejsze i najpewniejsze. Jeden z nich, będąc pierwszym zarówno w porządku kolejności, jak i z powodu skuteczności, pozwala nam ocenić aspekty Słońca, Księżyca i gwiazd w ich relacjach wzajemnych i w stosunku do Ziemi; drugi pozwala nam, w oparciu o własne prymarne właściwości tych aspektów, zbadać zmiany, powodowane przez nie w dziedzinach, które aspekty te obejmują. Pierwszy, posiadając własną metodykę i niezbędny sam w sobie, chociaż nie daje tego rezultatu, który można osiągnąć łącząc go ze sposobem drugim, postaraliśmy się jak najlepiej przedstawić w specjalnym traktacie. A teraz zajmiemy się opisaniem drugiej, mniej samodzielnej metody, wykorzystując odpowiednie pojęcia filozoficzne po to, aby człowiek, dążący do poznania prawdy, nigdy nie próbował przeprowadzać paraleli pomiędzy empirią tej metody i skuteczną pewnością metody pierwszej, która jest niezmienną dziedziną wiedzy; aby też nie próbował zaliczyć na rachunek metody pierwszej nieokreśloność i niemożliwe do przepowiedzenia materialne właściwości, które odkrywać można w zjawiskach szczegółowych; a zarazem, aby nie powstrzymywał się przed dokonaniem takiego badania, które mieści się w granicach możliwego, gdyż jest całkowicie oczywiste, że większość wydarzeń o charakterze ogólnym ma swoje pierwotne przyczyny w niebiosach. Ponieważ jednak wszystko, co osiągane jest z wysiłkiem, zawsze dość łatwo poddawane jest krytyce ze strony większości ludzi, a w przypadku dwóch wyżej wymienionych dyscyplin oskarżenia wobec pierwszej zgłaszać mógłby tylko ślepiec, gdy druga natomiast zawiera wiele podejrzanych momentów, to trudność przyjmowania poszczególnych fragmentów skłania wielu do myślenia o całkowitej niemożliwości jej zrozumienia, natomiast niechęć do rezygnacji z dobrze znanego budzi wyobrażenie o bezużyteczności obiektu jej badania; my zaś, nim zaproponujemy bardziej szczegółowe rozważania o materiale, postaramy się pokrótce rozpatrzyć stopien zarówno możliwości, jak i pożytku z podobnego przepowiadania. A więc, przejdźmy do możliwości.

2. O tym, jak i na ile osiągalna jest wiedza w oparciu o metody astronomiczne

Zaledwie kilka uwag potrzebnych będzie, aby każdemu udowodnić fakt, że pewna siła, wywodząca się z wiecznej eterycznej substancji, przenika wszędzie i rozprasza się w przestrzeni otaczającej Ziemię, która tym samym podlega zmianom, ponieważ takie prymarne elementy, jak powietrze i ogień, ulegają wpływom ruchu eteru i, z kolei, powodują zmiany we wszystkim pozostałym: w ziemi i wodzie, i w roślinach, i w zwierzętach. Tak więc Słońce razem ze środowiskiem zawsze wywiera określony wpływ na wszystko co znajduje się na Ziemi; dzieje się tak nie tylko za pośrednictwem zmian, które są właściwe porom roku i przejawiają się jako pojawienie się nowego pokolenia zwierząt, wzrostu roślin, odrostków i zmian organizmów, ale również poprzez codzienne przemiany, prowadzące do kolejnego następowania gorąca, wilgotności, suchości i zimna; przy czym [zjawiska te] są ściśle uporządkowane i zgodne z pozycją Światła w relacji do zenitu. Takoż i Księżyc, jako najbardziej zbliżone do Ziemi ciało niebieskie, obficie ofiarowuje swoje światło ziemskim przedmiotom, przy czym większość z nich, zarówno ożywionych jak i nieożywionych, odczuwa wobec Księżyca przyjazną skłonność i zmienia się wraz z nim; rzeki przyspieszają bądź spowalniają swój nurt pod wpływem jego promieni, przypływy i odpływy mórz rozpoczynają się wraz z jego wschodem lub zachodem, a rośliny bądź zwierzęta całkowicie albo częściowo rozkwitają lub więdną razem z nim. Co więcej, przemieszczenia gwiazd stałych i planet na niebie częstokroć oznaczają gorący, wietrzny bądź śnieżysty stan powietrza, co wywiera odpowiedni wpływ na zjawiska ziemskie. Następnie zaś, ich wzajemne wobec siebie aspekty, poprzez łączenie bądź zmieszanie ich wpływów, przynoszą niemało skomplikowanych przemian. Chociaż siła Słońca przeważa pod względem ogólnego zarządzania jakością, pozostałe ciała niebieskie wspierają je bądź sprzeciwiają się mu w poszczególnych detalach; Księżyc czyni to bardziej widocznie i stale, na przykład podczas nowiu, pełni lub w kwadraturze, a gwiazdy [czynią to] w o wiele dłuższych interwałach czasu i mniej jawnie, to znaczy podczas ich pojawiania się, skrywania i zbliżenia. Jeśli w podobny sposób rozpatrywać problemy, to wszyscy zgodzą z wynikającym z tego następstwem, zgodnie z którym nie tylko przedmioty, już zjawione, powinny podlegać wpływom podczas procesów przemieszczania się tych ciał, ale w podobny sposób nasionka i zawiązki roślin powinny się kształtować i formować jakość, odpowiednią do stanu niebios w tym okresie czasu. Niektórzy, najbardziej spostrzegawczy rolnicy i pasterze, rzeczywiście wypowiadają swoje uwagi odnośnie przyszłej jakości, opierając się na ocenie wiatrów, dominujących w momencie zapłodnienia bądź wysiewu nasion; ogólnie rzecz biorąc, możemy zobaczyć, że najbardziej znaczące skutki, relatywne do najbardziej oczywistych konfiguracji Słońca, Księżyca i gwiazd, są uprzednio znane nawet tym, którzy, interesując się problemem, wykorzystują nie jakieś metody naukowe, ale prowadzą proste obserwacje. To, co jest skutkiem działania potężnych sił i prostszych praw natury, wywiera wpływ na wielce prymitywnych ludzi, co więcej, nawet na nieme robactwo, ponieważ odpowiedzialność za te zjawiska zazwyczaj przypisuje się Słońcu. Tym nie mniej, zjawiska o nieco innym, mniej ogólnym charakterze, również są częstokroć uwzględniane przez ludzi, którzy z konieczności zmuszeni są prowadzić obserwacje; tak, na przykład, marynarze znają szczególne zjawiska poprzedzające nadchodzący sztorm bądź wiatr i wnioskują o nich na podstawie wzajemnych aspektów Księżyca, gwiazd stałych i Słońca. Nie są oni w stanie, z braku wykształcenia, dokładnie określić czas i miejsce tych zjawisk, czy też periodyczność (okresowość) ruchu planet, które wnoszą swój znaczący wkład w zjawisko, dlatego też często się mylą. Jeśli natomiast człowiek na tyle dobrze zna przemieszczenia wszystkich gwiazd, Słońca i Księżyca, że jego uwadze nie umknie ani miejsce, ani czas każdej z ich konfiguracji, jeśli [przy tym] pojął on całokształt ich natury w procesie długotrwałego badania, chociaż zdolny jest rozróżniać nie głębokie, lecz tylko obserwowane jakości, takie jak gorąco wywodzące się ze Słońca lub wilgoć z Księżyca itd.; jeśli jest on w stanie określić na podstawie tych wszystkich danych, zarówno drogą naukową, jak i za pomocą logicznego wnioskowania, wyróżniająca cechę jakościową, która jest rezultatem współistnienia wszystkich czynników, to co może przeszkodzić temu człowiekowi, w oparciu o wzajemne związki zjawisk, scharakteryzować w każdym konkretnym przypadku stan powietrza i przepowiedzieć, na przykład, czy będzie on cieplejszy czy też bardziej wilgotny? Dlaczegóż nie mógłby on także nie pojąć, na podstawie [analizy] środowiska w momencie urodzenia jakiegoś człowieka, jaka jest zasadnicza jakość jego temperamentu, to znaczy, czy człowiek ten, na przykład, ma takie to a takie ciało, takie to a takie cechy duszy, a także nie miałby przepowiedzieć pewnych wydarzeń, spożytkowując ten fakt, że takie to a takie środowisko odpowiada takiemu to a takiemu temperamentowi i rozkwitowi, zaś inne [środowisko] nie jest już tak sprzyjające i spowoduje uraz? Możliwość takowej wiedzy może być udowodniona na podstawie tych i innych podobnych argumentów.

Następujące rozmyślania i uwagi, doprowadzą nas, być może, do wniosku, że krytyka ze strony nauki, która opiera się na zarzucie, iż wiedza taka nie jest możliwa, jest nadmierna [pochopna] i niezasłużona. Po pierwsze, błędy tych, kto nie ma wystarczającego przygotowania do jej praktycznego zastosowania, a jest ich wielu pośród ludzi zajmujących się tą ważną i wszechstronna sztuką, zrodziły wiarę w to, że nawet dokładne przepowiednie uzależnione są od przypadku, a [mniemanie takie] jest niesłuszne. Sprawa nie polega na braku naukowego uzasadnienia, lecz na bezsilności tych, kto [wiedzę] taką praktykuje. Po drugie, wielu, dla korzyści, ubiega się o zaufanie do zupełnie innej sztuki nazywanej astrologią i oszukuje prostaczków twierdząc, że mogą przepowiadać wiele zjawisk i to nawet takich, o których nie można uprzednio nic wiedzieć, natomiast ludziom bardziej rozsądnym umożliwiają wypowiadanie nieżyczliwych opinii o tych nawet sprawach, które w rzeczywistości mogą być przepowiedziane. Niewątpliwie jest to krzywdzące; to samo dzieje się i z filozofią - nie należy rezygnować z niej tylko z tego powodu, że wielu oszustów próbuje uchodzić za filozofów. Tym nie mniej, jest oczywiste, że nawet ten, kto chce zająć się astrologią, głęboko przejmując się duchem badawczym i będąc świadom, że jej istnienie jest uzasadnione, może często się mylić, i to nie z powodu wyżej wymienionych powodów, lecz [z powodu] głębinowej istoty zjawiska i swojej osobistej słabości w porównaniu z majestatem [wielkością] tego, czym się zajmuje. Ogólnie rzecz biorąc, oprócz faktu, zgodnie z którym wszelka nauka, która zajmuje się jakością jej przedmiotu, ma charakter hipotetyczny i nie może być absolutnie udowodniona, szczególnie gdy zawiera wiele różnorakich elementów, całkowicie słuszne jest też i to, że [występujące] w starożytności konfiguracje planet, na podstawie których my, tak jak niegdysiejsi astrologowie, przypisujemy aspektom te same oddziaływania, mogą w większym lub mniejszym stopniu być podobne w sytuacji współczesnej, po upływie dłuższego okresu czasu; jednak nie będą one identyczne, ponieważ powrót wszystkich ciał niebieskich i Ziemi dokładnie na te same miejsca, (jakkolwiek człowiek byłby upojony próżnością własnego wyobrażenia o swoich możliwościach pojmowania i poznania niepoznawalnego), albo w ogóle się nie zdarza, albo zdarza się po okresach czasu przekraczających ramy doświadczenia życiowego; właśnie dlatego przepowiednie czasami okazują się być nietrafne, a przyczyną tego jest niewspółmierność przykładów, na których są one oparte. Podczas badania wpływów atmosferycznych będzie to jedyną trudnością, ponieważ w tym przypadku brany jest pod uwagę wyłącznie ruch ciał niebieskich. Jednak, podczas badania, które dotyczy człowieka i jego indywidualnego temperamentu, można z łatwością poczynić obserwacje, które pozwalają wnioskować, że istnieją okoliczności wcale nie bagatelne, które we wzajemnym połączeniu określają cechy szczególne [istot] zrodzonych [do życia] na tym świecie. Różnorodność nasion ma ogromne znaczenie dla specyficznych cech gatunku, ponieważ nawet w jednakowym środowisku i pod tym samym nieboskłonem każde nasionko stara się przejawić właściwą dlań formę, na przykład [formę] człowieka, konia itd.; miejsca urodzenia powodują niebagatelne zmiany w tym, co się pojawia. Tak więc, nasienie jednego rodzaju, na przykład ludzkiego, w jednakich warunkach środowiska, [daje] znaczne różnice osobnicze zarówno cielesne jak i duchowe, w zależności od krainy, w której [ludzie] się urodzili. Co więcej, [nawet] przy zachowaniu całkowitej równorzędności wyżej wymienionych warunków, wychowanie i nawyki wywierają swój wpływ na formowanie stylu życia. Do czasu, gdy każde z tych zjawisk nie będzie badane, na równi z przyczynami, uwarunkowanymi przez środowisko, chociaż uważa się, że to ostatnie ma największe znaczenie (środowisko to jedna z przyczyn, która wymusza, aby zjawiska były takimi, jakimi są, nie wywierając ze swojej strony żadnego na [to środowisko] wpływu), [do tego czasu przyczyny te] mogą być poważną przeszkoda dla tych [badaczy], którzy wierzą, że w podobnych przypadkach wszystko można zrozumieć na bazie ruchu ciał niebieskich, włącznie nawet z tym, co zupełnie nie mieści się w strefie tych wpływów.

Ponieważ sprawa tak właśnie się przedstawia, to byłoby nieuzasadnione [niecelowe] rezygnować ze wszystkich podobnych przepowiedni na tej tylko podstawie, że czasami mogą się one okazać błędne; przecież nie podajemy w wątpliwość sztuki opracowywania mapy nawigacyjnej na tej podstawie, że może ona zawierać błędy; zapewne w przypadku nadzwyczaj wielkich wymagan , a nawet wówczas, gdy związane są one z przepowiedniami, powinniśmy zadowolić się tym, co możliwe i uznać to za wystarczające. Nie powinniśmy też ślepo i subiektywnie domagać się, aby sztuka dała nam od razu wszystko, lecz należało by się postarać ocenić jej piękno nawet w tych przypadkach, kiedy nie udało się otrzymać wyczerpującej odpowiedzi; i zupełnie tak samo, jak w przypadku [naszego stosunku do] lekarzy, których nie oskarżamy o to, że uwzględniają zarówno samą chorobę jak i cechy charakterystyczne samego pacjenta, nie powinniśmy protestować przeciwko wykorzystywaniu przez astrologów, jako podstawy dla wnioskowania, takich cech charakterystycznych jak narodowość, kraina, wychowanie i pozostałych istniejących [przecież] cech drugorzędnych.